İlk küznıñ 1
1889 s. Qızıltaşta (Qırım) yazıcı ve publitsist, cemaat erbabı,
qırımtatar milliyazatlıq areketiniñ lider ve mefkürecilerinden biri
Cafer SEYDAMET (Kirimer) (01.09.1889–03.04.1960) doğdı.
Türkiyede qırımtatar studentleri tarafından teşkil etilgen "Vatan" (1909) gizli teşkilâtınıñ tesisçilerinden biridir. Onıñ maqsadı — qırımtatarlarnı çarlıq zulumından azat etmek edi. "Milliy Fırqa" ("Halq firqası") fırqasınıñ merkeziy komitetiniñ azası (1919). 1917 s. I Qurultay keçirilmesiniñ teşebbüsçilerinden biri. 1917 s. ilk küzde Merkeziy Şura tarafından Kıyivde çağırılğan halqlar qurultayında iştirak etti, Petrogradta bolşeviklerniñ isyanını cinaiy macera olaraq takbih etti. Qurultayda milliy ükümetniñ azası olaraq saylandı, N.Çelebicihan Direktoriyasında tış ve arbiy işler müdiri oldı. Aqyar deñizcileriniñ Aqmescitke (qara qış 1918) ücümine arbiy qarşı turuvğa yolbaşçılıq etti. Ğeneral Sulkeviçniñ ükümetinde tış işler naziri edi. 1918 s. boş ayda Türkiyege icret etti. Qırımtatar diasporasında büyük itibarğa saip edi. Sovet rejiminiñ barışıqsız bir raqibi, onıñ cinayetlerini bütün dünyağa aydınlattı. Bediiy ve publitsistik eserlerniñ müellifi. "Emel" mecmuasınıñ tesisçilerinden biri. İstanbulda vefat etti.
1933 s. Aqmescitte, Qırım, medeniy erbap ve yazıcı, publitsist,
fizika ve riyaziyat ilimleri doktorı
Aydın ŞEMYİ-ZADE (Aydın Şem) (01.09.1933–17.10.2020) doğdı.
1944 s. qorantasınen Özbekistanğa sürgün etildi. "İnsan taqdiriniñ yipleri" trilogiyasınıñ: "Mavı mustanglar", "Qızıl kükürt", "Altın müür", "Qırım yılnamesi", "Qırımtatar halqınıñ milliy-azatlıq küreşiniñ yuqarı basamağı", "Qırımtatarlar aqqındaki büyük yalan, halqqa qarşı basqılarnıñ malümat refaqatı olaraq” kitaplarınıñ müellifi. "Açıq Avrasiya" edebiyat yarışınıñ laureatı (2019). Qırımda defn etildi.
1993 s. Qırımnıñ Qurman rayonındaki Büyük Onlar qasabasında
qırımtatarlarnıñ Vatanğa qaytmasından soñ
ilk qırımtatar tilinde tasil bergen mektep açıldı.
Mektepte 15 sınıfta 184 talebe oquy edi. Qırımtatar tilinde ilk derslikler 1997 s. "Vidrodjennâ" halqara fondunıñ yardımı ile neşir etildi.
2006 s. Aqmescitte ATR ("ATLANT-SV" TV şirketi)
birinci qırımtatar telekanalı çalışmağa başladı.
Başta künde bir qaç saat yayınlay edi. 2011 s. quralaydan başlap künde yigirmi dört saat qırımtatar, ukrayin ve rus tillerinde yayınladı. Rusiye Qırımnı işğal etkeninden sebep kanalnıñ işi Rusiye akimiyeti tarafından blok etildi ve o, 2015 s. sabannıñ 31-nde yayınlavını toqtattı. 2015 s. oraqnıñ 17-nde ATR telekanalı Kıyivden yayınlavını ğayrıdan başladı.
1993 s. Qırımda Masandra añlaşmaları imzalandı.
Ukrayina ve Rusiye prezidentleri Leonid Kravçuk ve Boris Yeltsin, Qara deñiz flotunıñ statusı, Ukrayinağa gaz berilmesi ve onıñ içün ödeme, AES içün yaqarlıq berilmesi, özek silâsı ve onı ketirüv vastalarınıñ Ukrayinadan Rusiyege avuştırıluvı kibi meselelerni muzakere etmek içün Masandra şeerinde körüştiler. Dört halqara vesiqa imzalandı:
1. Qara deñiz flotunıñ meselelerini çezüv protokolı.
2. Ukrayinada yerleşken strategik özek quvetleriniñ özek silâsını qullanuvnıñ esas printsipleri.
3. Rusiye Federatsiyası ve Ukrayina ükümetleri arasında özek silâsınıñ utilizatsiyası aqqında añlaşma.
4. Ukrayina ve Rusiye Federatsiyası arasında olarnıñ topraqlarında yerleşken Strategik quvetleriniñ strategik raketa kompleksleriniñ işletilmesi içün kefalet ve müellif nezareti tertibi aqqında añlaşma. Ukrayinanıñ energetik saasında bütünley Rusiyege bağlı olğanda, Moskva Kıyivge menfiy şartlarnı qabul ettirdi, amma Masandradaki añlaşmalar ukrayin-rusiye munasebetlerinde olğan buhrannı yımşattı.