Sabanıñ 21

 

1779 s. Osmanlı ve Rusiye imperiyaları Aynalı-Qavaq konventsiyasını imzaladılar.

İstanbulda sultannıñ Aynalı-Qavaq sarayında imzalanğan konventsiya Qırım meselesine bağışlanğan ve 1774 s. Küçük-Qaynarcı añlaşmasınıñ qanuniy küçüni tasdiqlağan edi. Vesiqanıñ esas maddeleri: öz halqı tarafından saylanğan Qırım hanı, müsülman dünyasınıñ halifesi sayılğan sultanğa öz akimiyetiniñ maneviy tasdiğını almaq içün saylanuv qararını yollaması kerek. Rusiye Qırım yarımadasından öz ordusını çıqarmaq ve Osmanlınen beraber Qırım hanlığınıñ içki işlerine qarışmamaq mecburiyetini ala. Osmanlı Şahin Geraynı Qırım hanı olaraq tanıy ve Qırım devletiniñ mustaqilligini tasdiqlay.

 

1921 s. Bağçasarayda İsmail Gaprinskiyniñ ev-muzeyi açıldı.

Qırımtatar halqınıñ mutefekkiri İsmail Gasprinskiyniñ "Terciman" gazetası neşir etilgen basmahane binası Bağçasaray milliy qırımtatar muzeyi kompleksi terkibine kirdi. 1921 s. baarde tarihçı, Bağçasaray muzeyiniñ katibi Osman Aqçoqraqlı ve muzey direktorı Usein Bodaninskiyniñ teşebbüsinen basmahane binasında ev-muzey açıldı. Bodaninskiy bu muzeyniñ yetekçisi Aqçoqraqlı olmasını istegen edi, çünki vesiqalarnı resmiyleştirüv ve interyerni yañıdan tiklevnen bağlı bütün işlerni o becergen edi. 1932 s. muzey sovet ükümetiniñ emirine köre qapatılğan, eksponatlarniñ esas qısmı ğayıp olğan edi. Basmahaneni restavratsiya yapuv işleri 2000 s. başlandı. 2001 s. saban 21-de naşirniñ 150 yıllığı munasebetinen muzey yñıdan açıldı.

 

1851 s. Qırımda, Avcıköyde maarifçi, yazıcı, oca, içtimaiy-siyasiy ve medeniyet erbabı, naşir, terciman
İsmail GASPRİNSKİY (21.03.1851–11.09.1914) doğdı.

Kadet korpuslarında oqudı, İstanbul ve Parijdeki Sarbonna universitetlerinde maruzalar diñledi. 1867 s. Bağçasaraydaki "Zıncırlı medrese"de ders bermege başladı. 1867 s. Bağçasaray şeeriniñ başı vazifesine saylandı. "Teciman" (1883), aftada bir kere çıqqan "Millet" gazetasını, qadınlar içün "Alem-i nisvan" ve balalar içün "Alem-i subyan" mecmualarını neşir etti. Yañı usul mekteplerini açtı, qırımtatarca oqutuvda ses usulını qullanuv sistemasını işlep çıqtı. Qabiliyetli yazıcı olaraq belli. "Frenkistan mektüpleri" romanını yazdı. Bu romannen beraber "Dar ur-Rahat müsülmanları", "Afrika mektüpleri", "Qadınlar ülkesi" eserleri "Molla Abbas" serlevalı roman-epopeyasına zemin vazifesini odedi. Derslikler ve ilmiy-kütleviy eserlerniñ muellifi. 1910 s. Parijde çıqqan "La Revue du Monde Musulman" ("Müsülman dünyası") jurnalı İ.Gasprinskiyni tınçlıq saasında Nobel mükafatınen taqdirlenmek teklifini bildirdi. 1914 s. ilk küz ayınıñ 11-inde Bağçasarayda vefat etti.

 

1910 s. Qıımda, Kökköz k. qırımtatar milliy areketiniñ yolbaşçılarından biri,
Ekinci cian cenkiniñ partizan areketi iştirakçisi
Mustafa SELİMOV (21.03.1910–14.10.1985) doğdı.

VKP (b) safına kirgen soñ Bağçasaray raykom partiyasınıñ işlerine reberlik yaptı. 1941–1943 ss. Yalta raykomınıñ birinci kâtibi vazifesinde çalıştı. Qırım partizanlarınıñ Cenübiy birleşmesi komissarı.
1944 s. quralay ayınıñ 18-inde Özbekistanğa sürgün etildi. Köy hocalığı saalarında çeşit vazifelerde çalıştı. Qırımtatar milliy areketiniñ temelini qoyğanlardan biri edi. 1956 s. küz ayında bir sıra faallernen beraber ilk kere qırımtatarlarnıñ Vatanına qaytarılmasını talap etip, Öz. SSR KP-nıñ MK qabulında oldılar. 1957 s. saban ayında Sovetler Birliginiñ Qaramanı Amet-han Sultan, cenk veteranları R.Mustafayev, B.Osmanov, İ.Hayrullayev, S.Halilov, C.Akimov ve M.Selimov beraberlikte KPSS MK birinci kâtibi N. Hruşovğa yazılğan muracaatnı imzaladılar.
1957 s. arman ayınıñ 2-sinde M. Selimov ve C. Akimov qırımtatar meselesini çezmek içün bir gruppa faallerniñ Moskvağa yollanmasını teşkil etti. "Lenin bayrağı" gazetasında Ekinci cian cenkinde iştirak etken qırımtatarlar aqqında yazdı, "Cesaret" rubrikasına muşavirlik yaptı. 1985 s. orta küz ayınıñ 14-inde Moskvada vefat etti.

 

1911 s. Büyük-Özenbaş köyünde qırımtatar milliy areketiniñ teşkilatçılarından ve reberlerinden biri,
Ekinci cian cenkiniñ iştirakçisi, partizan-razvedkacı,
alim-agranom Bekir (Seyit-Bekir) ОSMANOV (21.03.1911–23.05.1983) doğdı.

Yüksek tasilni Aqmescitteki köy hocalığı institutında aldı. 1937 s. oquv yurtunı bitirip, agronom, alelhusus Nikita botanika bağçasında meyvalı tereklerniñ yañı nevlerini yaratuv oğrunda çalışıp, muelliflik şaadetnamelerine nail oldı. Fölklor nümünelerini topladı, masallar ve pyesalar yazdı. Ekinci cian cenki devrinde Merkeziy partizan ştabınıñ razvedkacısı edi. Qırım azat etilgen soñ Qırım ASSR Zıraatçılıq halq komissarlığı Reisi vazifesine tayinlendi.
1944 s. quralay ayınıñ 18-inde Özbekistan SSR-niñ Ferğana şeerine sürgün etildi. 1953 s. Sabıq partizanlar birleşmesiniñ komissarları M. Selimov, R. Mustafayev, "Qızıl Qırım" gazetasınıñ muarriri C. Akimovnen beraber qırımtatar halqınıñ Vatanına qaytarılması içün küreşken milliy areketke temel qoydı. 1974 s. Qırımğa qayttı. 1983 s. quralay ayınıñ 23-inde Aqmescit civarındaki Beş-Terek köyünde vefat etti. 1985 senesi orta küz ayınıñ 14-inde Moskvada vefat etti.

 

1918 s. Aqmescitte Tavrida Sovet Sotsialistik Cumhuriyeti (TSSC) ilan etildi.
Qırım toprağında meydanğa ketirilgen birinci kommunistik devlet 1918 s. quralay ayı 1-ge qadar omür sürdi.

Yrım adada bölşeviklerniñ ve sol eserlerniñ akimiyetni qolğa almaq içün yapqan ilk areketleri 1917 s. ilk qış ayında qayd etilgen edi. Bu devlet qurumı yalıñız Sovet Rusiyesi tarafından tanılğan edi. Tez arada qırımtatar ükümetine ve "Milliy fırqa" partiyası vekillerine qarşı repressiyalar başlana. 1918 s. çiçek ayı soñünda Or Qapı ve Sivaştan Qırımğa Robert fon Koşnıñ 52-ci korpus qısımları ve UHC ordusınıñ Pyotr Bolboçan reberligindeki Qırım bölügi kireler. Bunıñ arefesinde TSSC-niñ deyerli bütün vekilleri Aluşta civarında qırımtatar isyancıları tarafından esirge alınalar ve çiçek ayınıñ 24-inde qurşunğa tizileler. Aynı şu künü UHC Ordusı Aqmescitni, çiçek ayınıñ 25-inde Bağçasaraynı azat ete. Qızıllarnıñ qarşı ücümge keçmek içün yapqan ıntıluvları mağlübiyetke oğray ve 1918 s. quralay ayı 1-de alman ordusı Keriçke ve Aqyarğa kire, neticede Qırımdaki Sovet akimiyeti lâğu etile.

 

Qırımtatarlar baarde kün müsaviyleşkende Navrez bayramını qutlaylar.

Astronomik ve kuneş taqvimine köre — bu ekseriyet türkiy halqlarda yañı yıl bayramı, baar ve bereket bayramıdır. O, tabiatnıñ uyanmasını ve yılnıñ bereketli olmasını temsil ete. Ev bikeleri bayramdan bir afta evel oña azırlanmağa başlaylar: evni sılaylar, temizleyler ve donatalar, eski eşyalarni deñiştireler. Erkekler sabanğa azırlanalar, koy hocalığı aletlerini közden keçireler. Navrezden bir kün evel qadınlar çeşit tatlı yemekler, kobete, burma pişireler. Saba namazından soñ yaqınlarınıñ qabirlerini ziyaret eteler, tertipke qoyalar ve merhumlarnıñ ruhlarına dua eteler. 
Etnografik malümatlarğa köre, ilk devirlerde Navrez qırımtatarlarda koy hocalığı işleri içün yıl başı sayıla ve ilk küz ayınıñ 22-sinde diger bayram — Devziranen ykünlene edi. 2010 s. kiçik qış ayı 19-da BMT Baş Assambleyasınıñ 64-inci sessiyasında 49-ıncı madde çerçivesinde "Dünya medeniyeti" kün tertibinde konsesus yolunen "Halqara Navrez künü" aqqında rezolütsiya qabul etildi. Bu rezolütsiyağa köre, saban 21 — Halqara Navrez künü olaraq tanıla ve Navreznen bağlı medeniyet ve ânanelerniñ saqlamasına ve inkişaf etmesine yardım etilecektir.